Jednym z licznych fenomenów rejonu Dolnego Śląska w skali całej Polski jest architektoniczno-ogrodowy, XIX wieczne zjawisko tzw.: zespołów krajobrazowych. Przez określenie „zespół krajobrazowy” w kontekście rezydencji, należy rozumieć przestrzenne połączenie ze sobą grupy pałaców lub dworów mogących być od siebie oddalonych nawet o dziesiątki kilometrów. Połączenie rezydencji odbywało się poprzez widokową adaptację na przykład lokalnej dominanty krajobrazowej w postaci wzniesienia.
Na terenie Dolnego Śląska wzniesieniami „kluczami” są przede wszystkim Ślęża i Śnieżka. Planiści ogrodów i architekci działający na terenie XIX wiecznego, Dolnego Śląska starali się projektować rezydencje oraz otaczające je ogrody w ten sposób, by w pełni otworzyć je na okoliczny krajobraz. Wiązało się to przede wszystkim z filozofią romantyzmu podsycaną przez idylliczne widoki górzystych i zalesionych krain. Wyjątkowe uwarunkowania przyrodnicze regionu Kotliny Jeleniogórskiej stały się w XIX wieku przyczynkiem do wzmożonego osadnictwa o charakterze rezydencjonalnym. Warto przypomnieć, iż słynny malarz niemiecki, David Caspar Friedrich odbywając liczne podróże na Śląsk, silnie inspirował się tutejszym krajobrazem przenosząc jego piękno do swoich romantycznych wizji malarskich, które to kształtowały wiele elementów sztuki ogrodowej epoki i regionu.
Wspomniany, wzmożony ruch osadniczy XIX wiecznych elit arystokracji skupiał także w Kotlinie Jeleniogórskiej warsztat projektowy wybitnych architektów epoki. Karl Friedrich Schinkel, Friedrich August Stüler, Peter Joseph Lenné czy Eduard Petzold to zaledwie kilka postaci kształtujących krajobraz Śląska doby XIX i początku XX stulecia. Ze zjawiskiem budowania zespołów krajobrazowych, szczególnie silnie rozwiniętym w regionie Kotliny Jeleniogórskiej, mocno związany był królewski planista ogrodów Peter Joseph Lenné. W kontekście pałacu i parku w Staniszowie (Stonsdorf / Stansdorf) wzmianka o nim o jest o tyle istotna gdyż w literaturze krążą informacje jakoby był on już w 1790 r., odpowiedzialny za projekt przypałacowego parku. Mimo, iż był on wybitnym planistą to przypisywana data jest daleka od prawdy, gdyż w 1790 roku Peter Joseph Lenné miał zaledwie rok. Wzniesiony w drugiej połowie XVI w., dwór renesansowy w Staniszowie został przebudowany w 1787 r., na okazałą barokową rezydencję by później, z inicjatywy rodziny von Reuss zostać powiększonym w 1887 roku o dodatkowe skrzydło. Charakterystyczna, masywna bryła barokowego pałacu została w początku XIX wieku wzbogacona o sąsiadującą z nią oranżerię. Parkowa oranżeria została zaakcentowana w centralnej części niewielkim oktagonalnym belwederem, z którego rozpościerał się widok zarówno na park jak również okoliczny krajobraz. Oranżeria znajdująca się nad pałacem została wybudowana równolegle do bryły głównego budynku mieszkalnego, dzięki czemu powstał kameralny dziedziniec ukształtowany jako niewielki, eklektyczny salon ogrodowy.
Rozległy park utrzymany w stylu krajobrazowym, konwencji romantycznej został założony na przełomie XVIII i XIX wieku przez Księcia von Reuss. Swobodnie kształtowane masywy drzew, stawy oraz tarasowe zejścia to jedne z charakterystycznych elementów tej parkowej kompozycji. Wyjątkowość założenia parkowego w Staniszowie dotyczy nie tylko różnorodności jego wyposażenia ale także trudności w dokładnym określeniu jego powierzchni. Park w Staniszowie obejmował nie tylko tereny rozciągające się na południe od pałacu z licznymi wnętrzami parkowymi akcentowanymi przez marmurowe rzeźby ale także okoliczne wzniesienia. Wzniesienia były włączane zarówno widokowo jak również programowo. Do nierozerwalnych elementów parkowej kompozycji w Staniszowie należy zaliczyć wzgórze Grodna (506 m n.p.m.) będącego najwyższym szczytem Gór Łomnickich, na szczycie którego w 1806 r., Książę Heinrich von Reuss wzniósł neogotycką ruinę zamku myśliwskiego – Heinrichsburg. Niewielka budowla pełniła funkcję zarówno punktu widokowego widocznego z podnóża wzniesienia jak również punktu obserwacyjnego (zamkowa wieża) ze szczytu Grodnej. Dodatkowo z inicjatywy Księcia zbocze wzgórza zostało zaaranżowane również jako kompozycja parkowe z gruntowymi ścieżkami obsadzonymi ozdobnymi krzewami. Idyllicznego i silnego w wyrazie symbolicznym wymiaru krajobrazu Staniszowa dopełniało także Wzgórze Witoszy (484 m n.p.m.) z wzniesionym na jej szczycie w 1901 r., monumentem ku czci Bismarcka. Otrzymany wówczas krajobraz Staniszowa z zamkiem Heinrichsburg oraz pomnikiem Bismarcka był uzupełniony o otwarcie widokowe w kierunku wspomnianego już, jednego z najważniejszych w śląskiej sztuce ogrodowej XIX i XX wieku wzgórz.
Śnieżka to element krajobrazowy widoczny już z poziomu staniszowksiego tarasu pałacowego i jednocześnie punkt kończący główną oś kompozycyjną i główną oś widokową całego założenia pałacowo-parkowego. Włączenie akurat tego wzniesienia do kompozycji parkowej w Staniszowie czyni z niego jeden z licznych obiektów należących do tzw.: Polskiej Doliny Loary, które łączy krajobrazowa przynależność do regionu oraz niejednokrotnie posiadanie jednego wspólnego elementu kompozycji przestrzennej, jak np.: Śnieżki.
Marmurowa rzeźba Kleopatry w polu głównego otwarcia widokowego akcentowana jest współcześnie regularną kompozycją kwiatową. Tego typu rozwiązanie, w którym drobne obiekty architektoniczne z regularnymi kompozycjami kwiatowymi znajdują się w naturalistycznych wnętrzach parkowych, przypomina łudząco rozwiązania typowe dla warsztatu projektowego Petera Josepha Lenné jakie można zobaczyć chociażby w Marly Garten Sanssouci w Poczdamie.
Dzięki staraniom obecnych właścicieli obiektu, rezydencja w Staniszowie odzyskała kluczowy w krajobrazie rezydencjonalnym Kotliny Jeleniogórskiej element w postaci parkowej przesieki otwierającej się na odległy szczyt Śnieżki. Daje to nadzieję na ponowne funkcjonowanie złożonych zależności przestrzennych i symbolicznych utraconych w wyniku powojennych zaniedbań. Daje to wreszcie nadzieję na przywrócenie świetności „Polskiej Doliny Loary”.
Fazy przekształceń kompozycji parkowej: XVI w., ok. 1790, 1806, 1887,
Styl ogrodowy: krajobrazowy w konwencji romantycznej,
Autor projektu parku: nieznany, powiązanie roku 1790 z sylwetką Petera Josepha Lenné jest chronologicznie niepoprawne. Jednak zachowany układ przestrzenny parku przypomina wiele rozwiązań znanych z warsztatu projektowego Lenné.
Historyczna powierzchnia parku: ok. 194 ha
opracowanie: Łukasz Przybylak
fot: Bartosz Witecki
